SEMINARIUM POPULARNONAUKOWE: „PEDAGOGIA TOLERANCJI – MIĘDZY WOLNOŚCIĄ
A ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ”
Olsztyn, 20-21.10.2022 r.
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
Wydział Teologii
W dniach 20-21 października 2022 r., na Wydziale Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie odbyło się ogólnopolskie seminarium popularnonaukowe: „Pedagogia tolerancji – między wolnością a odpowiedzialnością”, zorganizowane przez prof. dr hab. Annę Zellma i ks. dra hab. Wojsława Czupryńskiego z Katedry Teologii Pastoralnej i Katechetyki.
Seminarium odbyło się w ramach projektu „Pedagogia tolerancji. Podążając za Karolem Wojtyłą”, realizowanego przy wsparciu Ministra Edukacji i Nauki w programie Społeczna Odpowiedzialność Nauki (nr projektu SONP/SP/461712/2020). Patronat honorowy objęli: Warmińsko-Mazurski Kurator Oświaty w Olsztynie, Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski i Stowarzyszenie Katechetyków Polskich.
Temat seminarium był inspirowany nauczaniem Jana Pawła II. Podjęta refleksja dotyczyła tolerancji nazywanej pozytywną, w której istotne miejsce zajmuje aksjologiczny fundament.
Za najbardziej skuteczny sposób kształtowania postawy tolerancji pozytywnej uznaje się edukację odpowiedzialnego społeczeństwa. Chodzi w niej o kształtowanie postaw wynikających z zasady, że życzliwa zgoda na czyjąś inność nie oznacza utożsamiania się z tą innością, lecz stanowi bezpieczną przestrzeń do dialogu. Wymaga to odniesienia do fundamentalnych wartości, które nie pozostają w konflikcie z wolnością człowieka, przeciwnie, chronią ją przed nadużyciami. W tej edukacji ważną rolę, obok rodziny, ogrywają nauczyciele, wychowawcy i katecheci. Organizatorzy kierując się powyższym założeniem zaprosili do udziału w seminarium przedstawicieli świata nauki i edukacji. W seminarium, które zostało zorganizowane w formie hybrydowej uczestniczyło ponad 100 osób (75 osób w trybie stacjonarnym, 35 osób z wykorzystaniem łączy internetowych).
W celu oceny wartości społecznej zorganizowanego seminarium i udoskonalenia organizowanych w przyszłości podobnych przedsięwzięć o charakterze popularnonaukowym na zakończenie seminarium uczestnicy zostali poproszeni o wypełnienie ankiety ewaluacyjnej. Ankietowani udzielili odpowiedzi na następujące pytania:
- Które z podejmowanych podczas seminarium tematów uważa Pan/Pani za najważniejsze?
- Czy zaproponowane podejście do postawy tolerancji (oparte na wieloletnich badaniach prowadzonych na Wydziale Teologii UWM w Olsztynie) w jakimś stopniu zmieniało Pana/i spojrzenie na kształtowanie postawy tolerancji wśród dzieci i młodzieży?
- Jakie propozycje dotyczące pedagogii tolerancji wykorzysta Pan/i w swojej pracy zawodowej? Dlaczego i w jaki sposób?
Przedstawione poniżej wnioski stanowią owoc refleksji uczestników seminarium.
Definicja tolerancji
W zgodnej opinii wielu ankietowanych, temat tolerancji jest dzisiaj (wobec dynamicznie zachodzących przemian kulturowych) bardzo ważny. Istotne jest, aby „odróżnić akceptację od tolerancji oraz kształtować wrażliwość ludzką na innych”. Inni uczestnicy podkreślając wagę prawidłowego definiowania pojęcia tolerancja, stwierdzali: „Tolerancja jest prawdziwa wtedy, kiedy stoi na straży dobra, a przynajmniej kończy się tam, gdzie zaczyna się krzywda drugiego człowieka” oraz: „Nie muszę tolerować «twoich poglądów», ale powinienem tolerować «twoje prawo» do poglądów”.
Zwrócono także uwagę na ewolucję pojęcia „tolerancja” w ostatnich latach. Pierwotnie tolerancja (łac. „tolerare” – wytrwać, cierpliwie znosić) oznaczała znoszenie się i niekonfliktowe współżycie mimo odmienności rasowej, religijnej, narodowościowej. Obecnie tolerancja jest „synonimem przymykania oka na wiele zjawisk, które jeszcze niedawno w ogólnej ocenie społeczeństwa były określane jako jednoznacznie naganne, nieprzyzwoite, szkodliwe społecznie”
Pojawiająca się „neotolerancja” z jednej strony domaga się prawa do tolerancji i wolności w ramach rzekomego postępu społecznego, a jednocześnie jest agresywnie nietolerancyjna dla inaczej myślących („ich nie można tolerować”). Zaczyna się też poszerzać pojęcie słowa tolerancja do słowa akceptacja, jakby istotne różnice poglądów traciły na znaczeniu i stawały się równoprawne.
Jedna z ankietowanych osób stwierdziła: „Kiedyś, gdy żłobiono słowa w kamieniu lub pieczołowicie przepisywano księgi, czyniono to na setki lat. Teraz życie słów i myśli w publikatorach i mediach społecznościowych trwa kilka godzin. W świecie polityki prawda ustępuje przed krótkotrwałym efektem badania opinii publicznej. W takiej walce nie ma miejsca naprawdę”.
Kształtowanie postawy tolerancji wśród dzieci i młodzieży
Uczestnicy, doceniając interdyscyplinarny charakter seminarium podejmowali refleksję nad tematem kształtowania postaw tolerancji z uwzględnieniem perspektywy pedagogicznej, antropologicznej, moralnej. Jeden z uczestników stwierdził: „Dziś przyjmuje się, że tolerancja jest wartością samą w sobie, a trzeba wskazać, że ona ma granice, które wyznacza szacunek do drugiego człowieka, jego godność, jak i dobro oraz poszukiwanie prawdy. Nie ma tu miejsca na akceptację zła, jest wręcz sprzeciw wobec zła. W tej postawie nie negujemy człowieka, a jego postawę i poglądy”. Inny z uczestników, odwołując się do różnych koncepcji pedagogicznych, stwierdził: „Celem wychowania nie jest ani indywidualne dobro jednostki (indywidualizm wychowawczy), ani podporządkowanie jej społeczeństwu (kolektywizm wychowawczy), lecz takie urzeczywistnianie dobra w człowieku, które służy innym ludziom we wspólnym dążeniu do ostatecznego celu życia”.
Dziś szczególnie popularne stało się tzw. „wychowanie do wartości”. Trzeba podkreślić, że wychowanie do wartości może mieć niewiele wspólnego z prawdziwą pedagogiką, w której wychowawca prowadzi wychowanka i pomaga mu realizować konkretne dobro w celu doskonalenia siebie”. Inny z uczestników skonstatował podobnie: „Wychowanie może w ogóle nie mieć odniesienia do aksjologii. Prawdziwe wychowanie jest wprowadzeniem człowieka w kulturę. Zatem z natury rzeczy jest procesem uwikłanym w dylematy aksjologiczne. Owocem procesu wychowania jest przyjęcie określonej wizji, kryterium postępowania, sposobu myślenia o świecie i człowieku”.
W refleksji uczestników seminarium nie zabrakło odwołania się do nauczania Jana Pawła II, który w obliczu współczesnego zamętu myślenia o człowieku mówił o konsekwencjach „błędu antropologicznego”, czyli akceptacji fałszywej koncepcji człowieka. Kolejny z uczestników niejako rozwijając tę myśl stwierdził: „Dziś chyba najbardziej powszechną narracją dotyczącą wychowania jest narracja neoliberalna. W sposób zawoalowany, w imię chwytliwych haseł wolności i nowoczesności, podważa się istnienie obiektywnej prawdy i uniwersalnych wartości, a jednocześnie absolutyzuje się pluralizm i źle rozumianą tolerancję”. Został także przywołany fragment słynnego przemówienia Jana Pawła II w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), z 2 czerwca 1980: „W wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to, aby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem, o to, aby bardziej «był», a nie tylko więcej «miał», aby więc przez wszystko, co «ma», co «posiada», umiał bardziej być i pełniej być człowiekiem – to znaczy, aby również umiał bardziej «być» nie tylko «z drugimi», ale także «dla drugich»”.
Uczestnicy seminarium za wartościowe i pomocne w pracy dydaktyczno-wychowawczej uznali odwołanie do badań prowadzonych w Katedrze Teologii Pastoralnej i Katechetyki Wydziału Teologii UWM w Olsztynie na temat tolerancji w różnych środowiskach (m.in. w rodzinie i szkole). Część z uczestników zwróciła uwagę na przedstawiony przez prof. Annę Zellma proces kształtowania postawy tolerancji w różnych środowiskach. Autorka zaprezentowała wyniki własnych badań na temat pedagogii tolerancji. Dotyczyły one kształtowania postawy tolerancji w środowisku szkolnym i pozaszkolnym, często we współpracy z rodziną i Kościołem. Zdaniem uczestników prezentacja tego zagadnienia, wzbogacona o odwołanie do dobrych praktyk, zmotywowała ich do zmiany myślenia o tolerancji w wychowaniu i zainspirowała do korzystania w pracy pedagogicznej z nowych rozwiązań, w tym z aplikacji „Tolerancja w praktyce”.
Implikacje praktyczne
Ostatnie pytanie w ankiecie ewaluacyjnej: „Jakie propozycje dotyczące pedagogii tolerancji wykorzysta Pan/i w swojej pracy zawodowej?” miało charakter ściśle prakseologiczny. Uczestnicy dziękowali za „solidne kompendium merytoryczne na temat tolerancji” oraz nauczania Jana Pawła II, które wykorzystają w pracy wychowawczej z uczniami. Ankietowani stwierdzali, że doświadczenie udziału w seminarium uwrażliwiło ich na potrzebę kształtowania w sobie i uczniach postawy otwartości na dialog i szacunku do każdego człowieka. Wychowanie to – jak nauczał Jan Paweł II – ustawienie całego życia człowieka w perspektywie „bycia-dla-drugiego-człowieka”. Uczestnicy seminarium za wartościową uznali dyskusję panelową, którą z udziałem przedstawicieli różnych środowisk (kuratorium oświaty, dyrekcji szkoły, nauczycieli religii, nauczycieli akademickich, rodziców, mediów) moderował ks. dr hab. Wojsław Czupryński. Uczestnicy seminarium mieli okazję do dzielenia się doświadczeniem, wyrażania własnych opinii na temat zaprezentowanych badań naukowych dotyczących tolerancji pozytywnej, aktywnego udziału w poszukiwaniu rozwiązań, które przybliżą teorię do praktyki. Za wartościowe i ważne w praktyce uznali odwołanie do badań dotyczących rodziny jako podstawowego środowiska wychowawczego, które odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu postaw społecznych (w tym także postawy tolerancji pozytywnej).
Zwracano także uwagę na konieczność systematycznego organizowania podobnych wydarzeń, aby w oparciu o systematycznie prowadzone badania przedstawiać aktualną wiedzę, która pozwala lepiej zrozumieć i rozpoznać problemy uczniów. Kilka razy wspomniano także o agresji i braku tolerancji w przestrzeni wirtualnej.
W wielu ankietach znalazło się podziękowanie dla organizatorów za pomysł i organizację tego typu wydarzenia. Doceniono przyjętą formułę seminarium: panel dyskusyjny, dłuższy czas na dyskusję. Niektórzy uczestnicy zadeklarowali chęć wykorzystania prezentowanej w czasie seminarium aplikacji: „Tolerancja w praktyce”.
Za konkluzję niniejszego komunikatu niech posłużą słowa zapisane przez jednego z uczestników: „Prawdziwe wychowanie inspiruje do refleksji nad człowiekiem w perspektywie celu, sensu, wartości jako drogi do mądrości życia, a przede wszystkim otwiera na perspektywę wieczności”.
Ks. dr Łukasz Simiński
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wyższe Seminarium Duchowne w Pelplinie
Wydział Katechetyczny Diecezji Pelplińskiej
Nauczyciel religii w Zespole Szkół Ekonomicznych
im. Noblistów Polskich w Starogardzie Gdańskim